کارایان دهه‌ی 1970 – مجموعه کامل ضبط های دویچه گرامافون (Karajan 1970s)

درود بر کادر محترم سایت نفیس والا موزیک
سپاس فراوان از زحمات همیشگی تان
صدادهی ارکستر فیلارمونیک برلین تحت نظارت و رهبری فون کارایان از اواخر دهه ۱۹۶۰ تا سال ۱۹۷۵ به بهترین و شنیدنی ترین نمونه خود در تاریخ موسیقی می رسد؛گرچه در چند سال ابتدایی رهبری آبادو بر این ارکستر هم به نمونه های عالی از صدادهی می رسیم.ابتدا شروع می کنیم به بررسی اجرا و ضبط سمفونی ۳ مندلسون.
لیبل دکا آن ضبطی را که مرجع برای شنیدن این اثر قرار داده همکاری پیتر ماگ با ارکستر سمفونی لندن است.این اجرا در اواخر دهه ۱۹۵۰ صورت گرفته که نسبت به زمان خود از تکنیک ضبط استثنایی ای برخوردار است و ماگ به شدت وسواسانه و دقیق سعی می کند که از اجرای نکته ای حتی کوچک غافل نماند و پارت اثر زیر دست چنین استادی با مهارت تمام دقیق اجرا می شود اما آنچه که این اجرا کم دارد کمی شور و احساس است.شور و احساسی که بیانگر کاوش های ذهنی مندلسون جوان در راه موسیقی است.مثلا در همان چند ثانیه ی اول سمفونی که ویولاها به صورت دیویزه (وقتی دو نت به صورت همزمان اجرا می شوند به آن دوبل نت و سه یا بیشتر از سه نت همزمان اجرا می شوند به آن آکورد می گویند و به عمل تقسیم نت های دوبل نت یا آکورد بین نوازندگان یک گروه از زهی ها به صورت مساوی یا غیرمساوی دیویزه می گویند.معمولا صدایی که توسط این تکنیک به شنونده می رسد دارای حجم صدایی کمتر و بافت نرم و مرموز است.همچنانکه راول برای بیان ایده های امپرسیونیستی از بافت بغرنج و پیچیده بادی های چوبی استفاده می کرد دبوسی هم از تکنیک دیویزه در تلفیق با بادی ها برای انتقال احساسات امپرسیونیستی بهره می جویید و یادآور تابلوهای نقاشان بزرگی چون:مونه – مانه – پیسارو – دگا و…است.)اجرا می کنند حس گرفتگی و تنهایی و غم و حسرت را در ترکیب با بادی ها منتقل می کنند که این در ضبط ماگ در قیاس با ضبط فون کارایان کاملاً مشهود است؛در حالیکه هربرت فون کارایان وقتی شروع به اجرا می کند گویی ویولن ها در حال نوازندگی هستند.(یعنی به شکوه اثر افزوده و معماری ای عظیم از ایده های موسیقایی آهنگساز برپا نموده و شاید هدفش از این کار ستایش موسیقی مندلسون و موسیقی کلاسیک است!)
اجراهای دیگری هم از رهبرانی چون:برنشتاین – مازور و آبادو به دست رسیده که عالی نیستند اما لحظاتی بکر و ناب دارند که از دلپذیری شان آدمی سیر نمی شود.در حال حاضر اجرایی را نمی بینم که واقعاً ارزش مرجع یا نفیس نامیدن داشته باشد زیرا هر کدام از اینها دارای اشکالاتی هستند بارز و نتوان از آنها گذشت؛حتی اجرای فون کارایان که در لحظاتی واقعا بی حس و روح جلوه می نماید اما در کل ۵ ضبط نام برده شده از بهترین ها برای گوش دادن به این اثر هستند.
هربرت فون کارایان دو ضبط از چهارفصل ویوالدی دارد.یکی در اوایل دهه ی ۷۰ و دیگری در اواسط دهه ی ۸۰ (با همکاری موتر).اجرای اول توجه و تأکید خود را به جنبه های لطیف و زیبای اثر و چهارفصل سال می گذارد و در اجرای دوم کارایان با همکاری بی نظیر ارکستر فیلارمونیک وین و موتر از اثر حماسه ای پولادین و عظیم می آفریند.در نظر این رهبر ارکستر هر کدام از فصل ها یک اسطوره هستند که در دفتر تاریخ به اشکال گوناگون تکرار می شوند.از نظر شور و هیجان و تکنیک ضبط اجرایی وجود ندارد که قوی تر از این اجرا باشد.اما آیا این اقدام هنرمند برای ضبط پارت چهارفصل ویوالدی مناسب و درست است و اهدافی که آهنگساز در پی دارد را به تحقق می رساند؟

در اجرای سمفونی های شومان فون کارایان چندان موفق نبوده و از آنها آثاری بس تراژیک ساخته و اجراهای وی سرشار از غم و اندوه و پژمردگی است که هدف آهنگساز را برآورده نمی سازد؛در حالی که با نوای ترومپت ها در شروع سمفونی بهار (۱) آهنگساز نوید روزگاری جدید را به انسانها می دهد که با امید به آینده می توان به پیشرفت هایی شایان در عرصه های مختلف رسید.دو رهبر بزرگ ارکستر نیمه ی دوم قرن بیستم یعنی ولفگانگ ساوالیش و لئونارد برنشتاین اجراهایی مرجع و بی نظیر از سمفونی های شومان دارند.همراهی ارکستر ایالتی درسدن با ساوالیش اجرایی حاکی از ذوق و اشتیاق رهبر و نوازندگان به آهنگساز و موسیقی او ارائه می دهد که از تکنیک ضبطی عالی برخوردار است و لحظه ای از شور و احساس اجرا کم نمی شود و در عین حال به ظرایفی اشاره می شود که که کمتر کسی به آنها توجه داشته و ژستی و تمیزی اجرا به حدی بالاست که مانندی ندارد.برنشتاین هم با ارکستر فیلارمونیک نیویورک و هم ارکستر فیلارمونیک وین آثار گفته شده را اجرا کرده که هردو مجموعه انتخابی مناسب است برای شنیدن سمفونی های شومان است و مهارت او را در رهبری آثار آهنگسازان آلمانی نشان می دهد؛البته تکنیک ضبط هر دو همکاری به پای اجرای ساوالیش نمی رسد ولی قابل قبول است.در سمفونی ۳ شومان (راین) (اجرای نیویورک) صدای ترمولوهای زهی در شروع اثر بیش از اندازه شنیده می شود و این هم می تواند مزیت و هم عیب باشد ولی بنظرم برنشتاین در اجرای سمفونی ۴ (اجرای وین) بخصوص در موومان دوم (رمانس) قوی تر از ساوالیش خود را نشان داده است.
فون کارایان در اجرای اورتورهای روسینی و وبر موفق ترین فرد بوده است.اجراهایی مستحکم – شیرین همراه با بیانی خارق العاده در اوج صدادهی ارکستر فیلارمونیک برلین که نظیری ندارد با فرآیند ضبط فراگیر و دلپذیر.بخصوص اجرای اورتور دیر فرایشوتز.این اورتور از نظر هماهنگی سازها با هم بسیار سخت و تکنیکی است و اکثراً در اجرای آن با مشکل مواجه می شوند ولی چون در نظر فون کارایان صدای برآیند اهمیت دارد از پس اجرای آن به خوبی برمی آید؛بخصوص صحنه ی مرموز و ترسناک ابتدای اورتور که تصویری از گرفتاری یک شکارچی در دره ی خطرناک گرگها و زوزه آنها و فضای ترس را تداعی می کند با آکورد کاسته و حل آن به تونیک و بعد از آن آکورد ناپلی و… و ترمولوی ویولن ها و تم نواختن ویولنسل ها.فرم اورتور که سونات است فون کارایان آن را به خوبی درک و اجرا کرده و در عین حال می توان اجرای نیمه یروی را با آن قیاس کرد؛اگرچه یروی در اجرای اورتور ابوحسن وبر موفق تر از کارایان بود لیکن در اجرای اورتور دیر فرایشوتز نتوانست به خوبی هربرت عمل کند ولی پیشنهاد می کنم اجرای یروی از اورتورهای وبر را با همکاری ارکستر فیلارمونیای انگلستان هم گوش دهید.در بحث اورتورهای روسینی هم اجرای برنشتاین بسیار به روحیه طناز و شاد آهنگساز نزدیک است و از تکنیک ضبط خوب و شوخ طبعی بسیار بالا برخوردار است ولی من خود ضبط فون کارایان را بیشتر می پسندم.

دوست دارم که برای اولین بار در سایت نفیس والا موزیک دست به تحلیل یکی از شاهکارهای موسیقی کلاسیک بزنم.
(سوئیت های آیرلزین ۱ و ۲ اثر بیزه)
گویا با نام ژرژ بیزه اپرای کارمن و سمفونی در دو ماژور پیوند خورده است اما اکثراً از وجود این سوئیت های ارزشمند که بسیار آموزنده هستند غافل اند.در واقع بیزه برای صحنه موسیقی نوشت تحت عنوان آیرلزین (داستان دختری به همین نام) و بعد هشت قسمت آن را به صورت چهارتایی انتخاب و به دو سوئیت تبدیل کرد.قرار است که با تحلیل این اثر فرم های پرکاربرد موسیقی کلاسیک را بهتر بشناسیم.
(سوئیت شماره ی ۱)
قسمت اول این سوئیت با تمی شروع می شود استوار – با صلابت و سنگین که روحیه ی جنگاوری دارد و همین تم با تغییر گام از دو مینور به ر مینور در قسمت آخر سوئیت شماره ی ۲ (فاراندول) شنیده می شود.این تم در قسمت اول با استفاده از تکنیک تم و واریاسیون ۵ بار تکرار می یابد.(وقتی شما یک تم دارید و در هر بار تکرار در آن تغییراتی اعمال می کنید اعم از سرعت – گام – ریتم – هارمونی – سازبندی – ملودی و…به جایی می رسید که بر اساس همین تم تمی دیگر خلق می شود.به هر بار تکرار که دگره ای از تم محسوب می‌شود واریاسیون می گوییم.)
بار اول تم به صورت بافت مونوفون (هر موسیقی ای در جهان دارای بافت است.فرض کنید شما یک تم دارید.اگر برای اجرای آن ۱۰ نوازنده در نظر بگیرید و همه شان فقط تم را اجرا کنند بافت موسیقی مونوفون است یعنی تک صدا.حال یکی در محدوده بم اجرا می کند یکی در محدوده میانه یکی در محدوده زیر منطبق با وسعت صوتی ساز مورد استفاده هر فرد.اگر به ۶ نوازنده بگوییم شما تم اجرا کنید و ۴ فرد دیگر مناسب با تم آنها را همراهی کنند یعنی برای تم هارمونی بچینند بافت موسیقی ما هوموفون است.اگر ۴ نوازنده مسئولیت اجرای تم را داشته باشند و ۲ نفر هارمونی اجرا کنند و ۴ نفر بر اساس تم تم دیگری بسازند و همزمان دو تم و هارمونی شنیده شود اینجاست که بافت موسیقی پلی فون است یعنی چندصدایی.موسیقی ردیف دستگاهی ایران نمونه ی بارزی از موسیقی مونوفون است.(البته در سالهای اخیر تلاش هایی برای هارمونیزه کردن این موسیقی از جانب اساتیدی چون:مرتضی حنانه – فرهاد فخرالدینی – حسین علیزاده – حمید متبسم و علی قمصری شده است.)برای آشنایی با بافت پلی فون آثار باخ بهترین انتخاب است.انوانسیون های دوصدایی – کنسرتوهای براندنبورگ – ارکسترال سوئیت شماره ی ۳ و کانتات شماره ی ۱۴۰ ما را با شیوه چندصدایی نویسی باخ به خوبی آشنا می کند.بافت هوموفون طیف گسترده ای از موسیقی کلاسیک و دیگر سبکها مثل پاپ – راک – سویینگ (از جز) – موسیقی فیلم – نیوایج – الکترونیک و شاخه هایش و فولک را شامل می شود اما بهترین پیشنهاد از نظر من برای درک این بافت در موسیقی کلاسیک گوش دادن به آثار هایدن است.حال ارکسترال – مجلسی – مذهبی یا سولو.)اجرا می شود توسط بیشتر نوازندگان ارکستر.بار دوم فقط بادی های چوبی در حالت هوموفون با هارمونی ای مرموز تم را اجرا می کنند و در بار سوم عهده دار اجرای تم فلوت است و یک حس اضطراب توأم با هیجان به شنونده انتقال می یابد که ناشی از ترمولوی زهی ها است و ضربات طبل فنردار یا کوچک (ساید درام).بافت این واریاسیون (برای درک بهتر فرم تم و واریاسیون به موومان دوم سمفونی ۹۴ هایدن – موومان پایانی سمفونی ۳ بتهوون – واریاسیون های سمفونیک دورژاک – کاپریس شماره ی ۲۴ پاگانینی و موومان اول پیانو سونات ۱۱ موتسارت گوش فرا دهید.) مثل دگره ی قبلی هوموفون است.با شروع واریاسیون سوم از دو مینور وارد دو ماژور می شویم.(فضای اثر روشن تر و شادمانه تر می شود.)در اینجا فقط ویولنسل ها و فاگوت به صورت پلی فون قطعه را ادامه می دهند و در نهایت در بار پنجم کل ارکستر به صورت هوموفون قطعه را با حالت رزم و مارش وارد بخش دوم می کنند.بخش دوم شامل یک تم آرامش‌بخش و عاشقانه است که از طرف سازهای بادی چوبی و بعد زهی ها پشتیبانی شده و بسط و گسترش می یابد و در پایان با ترمولوهای بی وقفه ی زهی ها قطعه خاتمه می یابد.این یعنی فرم دو قسمتی که شامل دو قسمت الف و ب می باشد و باید این دو قسمت در تضاد با هم باشند.این کنتراست و تضاد به شیوه های مختلف جلوه می کند دست هر آهنگسازی و در طی تمرین و تکرار می توان درک و لذت بیشتری از آن برد.

قسمت اول سوئیت شماره ی ۲ آیرلزین در فرم سه قسمتی است.تضاد بین دو تم با تغییر متر و سازبندی تأمین می شود.(تم الف – زهی ها (زهی ها به صورت مونوفون تم را اجرا کرده و بادی ها به اجرای هارمونی می پردازند.) تم ب – بادی ها (فلوت در ترکیب با پس زمینه کوبه ای)).قسمت دوم بر پایه تمی که توسط ساکسیفون نواخته می شود ساخته شده و بسط و گسترش می یابد و از بهترین ها برای این ساز است.تمی که ملیح و رویایی است.قسمت سوم از متفاوت ترین منوئه های تاریخ موسیقی کلاسیک است.بجای آنکه در بخش تریو سازهای کمتری به نواختن بپردازند کل ارکستر شروع به اجرا می کند و در دو منوئه با جلوه ی بافت هوموفون فلوت و هارپ روبرو هستیم.
قسمت آخر هم یک فرم دو قسمتی است بنام فاراندول که بخش اول آن همان تم شروع اثر است و بخش دوم تمی که رگه های موسیقی محلی جنوب فرانسه در آن به چشم می خورد.تضاد بخش الف و ب به شدت محسوس است.کل ارکستر در اجرای تمی در مینور با حس مارش و رزم و فلوت و دایره زنگی (تمبورین – به عنوان پس زمینه) که تمی در ماژور با حس چابکی و زیرکی اجرا می شود.پس از بسط و گسترش بافت قطعه از حالت هوموفون به پلی فون تغییر می کند و ضربات سنج (چیمبال) به تکاپوی قطعه می افزاید و اینگونه است که قطعه به پایان می رسد.منظور از پلی فون شدن شنیدن همزمان دو تم که معرفی شد و هارمونی مناسب آن است.
استفاده مشهود و بارز از ساز فلوت در این اثر برای القای حس چوپانی و روستایی (پاستورال) می باشد اگرچه که این اثر از نظر سازیندی نامتعارف محسوب می شود.

دیگر اجراهای نفیس و مرجع فون کارایان در این دهه:
سوئیت های پیرگینت گریگ (اجرای دهه ی ۸۰ این رهبر ارکستر از این اثر درون گرا – متفکرانه و دقیق است اما در دهه ی ۷۰ با برون گرایی قوی – بیان شیرین و تأثیرگذار از اجرای این اثر مواجه ایم که آن را به سندی برای شنیدن اثر تبدیل می کند.گرچه اجرای پاوو برگلند هم از این اثر عاشقانه و غم انگیز خالی از لطف نیست و با آرامش و ظرافت زیاد دست به ضبط این شاهکار موسیقی زده است ولی به اندازه ی اجرای هربرت بیانگری قوی ندارد.البته اگر مایل هستید نسخه صحنه ای این اثر را گوش کنید اجرای نیمه یروی همتایی ندارد و سالونن هم اجرایی هنرمندانه و با تکنیک ضبط بالا از قسمت های مهم پیرگینت ارائه داده است.)
سمفونی ۴ – ۵ – ۶ و ۹ مالر و آواز زمین (طبیعتاً بهترین اجرا از نظر فرم و تکنیک خوانندگی با ضبط شاهکار و رعایت و اجرای تمامی ریزه کاری ها اجرای کلمپرر در دهه ۶۰ با همراهی فریتز واندرلیچ است و اجرای فون کارایان چند مرتبه از آن ضعیف تر است.بهترین اجرا از سمفونی ۴ مالر متعلق به ایوان فیشر است که از نظر دقت در اجرای دینامیک ها و ظرایف و دقت ضبط بالا مانندی ندارد و اثری بسیار شفاف و خالص و ژست و تمیز به مخاطب تحویل می دهد.بعد از آن اجراهای شولتی (اروپا) – هایتینک (اخیراً) – برنشتاین و آبادو واقعا شنیدنی و ارزشمند هستند.اما فون کارایان در اجرای پیچیدگی ها و چالش های سمفونی ۵ مالر شکست نمی خورد و اجرایی به یادگار می گذارد که اشکالی نتوان به آن گرفت و لقب اورجینال ها را هم به خود اختصاص داده؛گرچه اجرای آبادو با ارکستر فیلارمونیک برلین هم از نظر توجه به تزئینات و حس شادمانه می تواند از اجرای فون کارایان برتر باشد زیرا نگاه فون کارایان به این اثر تراژیک است.اجرای شولتی (آمریکا) هم جذابیت های بخصوص خود را دارد.هربرت فون کارایان در اجرای سمفونی ۶ هم موفق بوده است و در کنار اجراهای سینوپولی و برنشتاین می تواند جایگاهی ویژه داشته باشد.اما بنظرم بهترین اجرا از سمفونی ۹ مالر که می تواند نزدیک ترین تفسیر برای تحقق هدف آهنگساز باشد اجرای برونو والتر رفیق صمیمی گوستاو مالر است که از رهبران بزرگ نیمه ی اول قرن بیستم محسوب می شد.در کنار آن اجراهای جولینی – برنشتاین و سینوپولی می تواند همچون راهنمایی برای درک بهتر اثر مورد استفاده قرار بگیرد.)
سمفونی های ۴ تا ۹ بروکنر (بنظرم بهترین اجرا از سمفونی ۴ بروکنر متعلق به چلیبیداکه است و اجرای فون کارایان ضعف های زیادی دارد مثل گوش خراشی صدای سازهای بادی و در هم رفتن صداها و…ولی از شور بالایی برخوردار است.بهترین اجرا از سمفونی ۷ آهنگساز را فون کارایان در دهه ۷۰ فراهم کرده؛البته ضبطی که از دویچه انتشار یافته نقطه ی ضعفی ندارد اما اجرایی که از لیبل وارنر در همین دهه انتشار یافته قوی تر از این اجراست.ضبط بهتر – دقت بیشتر و احساس والاتر.دیگر سمفونی ها هم به خوبی و در حد استادی رهبری شده اند که می توانید لذت ببرید.)
اجرای فون کارایان از آثار موتسارت (سمفونی ها) در این دهه را نمی توان مرجع شمرد ولی شنیدنی ضبط شده اند گرچه زیری ضبط از حالت تعادل خارج شده که این از معایب این مجموعه است.
فون کارایان باخ – برامس – چایکوفسکی و اشتراوس را در این دهه به گونه ای رهبری می کند که الگوهایی برای نسل بعدی رهبران ارکستر در اجرای آثار این آهنگسازان می شود و هر کدام بی نظیر و عالی هستند.از نظر من اوج فعالیت کارایان در همین دهه است که ما با ضبط های استثنایی او مواجه می شویم.
امیدوارم که متن های بنده برای دوستان عزیز سودمند باشد.